شاخصهای علمسنجی
در مطالعات و پژوهشهای علمسنجی، از شاخصهای متنوعی برای ارزیابی اشخاص، مقالات، نشریات، سازمانها، دانشگاهها، رشتههای علمی و کشورها استفاده میشود که مهمترین آنها عبارتند از:
معتبرترین و رایجترین شاخص علمسنجی، استناد است که مهمترین شاخصهای علمسنجی برمبنای آن شکل گرفتهاند و برای بهبود و یا تعدیل شاخص استناد ایجاد شدهاند. این شاخصها مبنای ارزیابی پژوهشگران، نشریهها و مقالهها است که در ادامه این بخش معرفی میشوند.
در شاخص اثرگذاری استنادی (Citation Impact) تعداد استنادهای دریافتی مورد بررسی قرار می گیرد. هرگاه تعداد زیادی از آثار به یک مدرک استناد کنند، آن مدرک مهم و دارای اعتبار تلقی می شود. در بررسی ارزش هر مدرک براساس تأثیر آن بر مقالهها و نوشتههای بعدی (استنادهای دریافتی از آثار بعدی) مورد بررسی قرار می گیرد. از طریق ردگیری استنادهای یک حوزه پژوهشی به گروهی از پژوهشگران می رسیم که پیوسته مورد استناد قرار می گیرند و در آن حوزه دارای بیشترین استنادها بودهاند. به این افراد پیشگامان پژوهش (Research Fronts) می گویند.
تعداد استنادها به مدارک علمی از طریق پایگاههای اطلاعاتی استنادی معتبر از قبیل وب آو ساینس (WOS)، اسکوپوس (Scopus)، گوگل اسکولار (Google Scholar) و نمایه استنادی علوم ایران (ISC-SCI) قابل استخراج است.
خوداستنادی نویسنده(Author Self-Citation) استناد دادن نویسنده به آثار قبلی خود (زمانی که شخص استنادکننده و استنادشونده یکسان هستند)، استنادی که مقاله استنادکننده و استنادشونده حداقل دارای یک نویسنده مشترک باشند. زمانی که شخص در آن حوزه صاحب نظر است و مهم ترین آثار پیشین در آن حوزه نیز به وی تعلق دارد و آثار زیادی در آن حوزه منتشر کرده و بخواهد ارتباطی میان اثر حاضر و سایر آثار مرتبطی که در گذشته نوشته برقرار کند یا تفاوت کار حاضر با سایر کارهای قبلی که در این حوزه انجام داده را نشان دهد خود استنادی به جاست امّا زمانی که نویسنده تنها بخواهد استنادهای دریافتی خود را با هدف تمجید از خود و قابل نمایش ساختن آثاری که تاکنون استنادی دریافت نکرده اند همچنین دستکاری و افزایش کاذب استنادهای دریافتی نویسنده و مجله و همچنین ضریب تأثیر مجله از طریق خوداستنادی افزایش دهد این امر نابجاست.
درسال 2005 میلادی ریاضی دانی به نام Hirsch شاخصی را برای ارزیابی برونداد علمی محققان پیشنهاد نمود که در عین سادگی و سهولت کاربرد، نسبت به سایر شیوه های متداول ارزیابی، دارای مزایای بسیاری است. طبق تعریف شاخص h یک پژوهشگر عبارت است از h تعداد از مقالات وی که به هر کدام دسته کم h بار استناد شده باشد. اگر h مقاله از کل مقالات منتشر شده یک محقق طی n سال کار علمی، هرکدام حداقل h بار استناد دریافت کرده باشد، آن محقق دارای شاخص h است.
شاخص اچ به این پرسش پاسخ میدهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزههای مختلف دانش بشری دارند؟ در اصل شاخص H با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز میدهد. این شاخص همزمان هم به کمیت (تعداد مقاله) و هم به کیفیت (تعداد استنادات ) اهمیت میدهد. در محاسبه این شاخص، تعداد استنادات به ترتیب نزولی مرتب میشود و شماره ردیف مقاله با تعداد استنادات مقابل آن مقایسه میشود تا تعداد استنادات با شماره مقاله برابر یا بیشتر از آن باشد. شماره آن مقاله، نشاندهنده عدد H نویسنده است.
نکته 1: شاخص اچ از طریق پایگاههای استنادی وب آو ساینس (WOS)، اسکوپوس (Scopus)، گوگل اسکولار (Google Scholar) و نمایه استنادی علوم ایران (ISC-SCI) قابل دسترسی و استخراج است.
نکته 2: شاخص اچ علاوه بر اشخاص، برای نشریات، دانشگاهها و موسسات و کشورها نیز قابل محاسبه و استفاده است.
ضریب تأثیر یاImpact Factor نسبت تعداد استنادهای دریافتی مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص را می سنجد. با توجه به اینکه حدود 20% از کل ارجاع ها، به انتشارات دو سال قبل صورت می گیرد، گارفیلد دوره زمانی استناد را دو سال در نظر گرفته است.
فرمول ضریب تاثیر: میزان استنادات به یک مجله مشخص در دوسال تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در این مجله در طی دو سال
نکته: ضریب تاثیر نشریات علمی از طریق پایگاههای اطلاعاتی جی. سی. آر. (JCR) و ISC-JCR (سامانه نشریات علمی آی. اس. سی.) قابل دسترسی است.
در پایان هرسال به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله استفاده می شود. میزان استنادات بک مجله مشخص در سال آخر تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در این مجله در طی همان سال.
این شاخص توسط پایگاه گزارشهای استنادی نشریات (JCR) موسسه کلریویت آنالیتیکس ارائه میشود.
نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سالهایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان میدهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان میکند. بدیهی است که وقتی مقالههای یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقالهها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقالههای جدید مجله ارجاع داده میشود. این موضوع باعث میشود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان میدهد که ارزش مقالههای مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار میگیرند. در مجموع هرچه نیمه عمر ارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر میرود.
این شاخص توسط پایگاه گزارشهای استنادی نشریات (JCR) موسسه کلریویت آنالیتیکس ارائه میشود.
مقالاتی که خیلی سریع نسبت به مقالات مشابه در همان حوزه موضوعی و همان بازه زمانی استناد دریافت میکنند به عنوان مقالات داغ شناخته میشوند. ملاک محاسبه تاریخ انتشار نیست. انتشارات 2 سال اخیر در بازه 2 ماه اخیر مورد بررسی قرار میگیرد و انتشاراتی که در این بازه زمانی 2 ماهه بیشترین استناد را گرفته و در یک دهم درصد (0.1%) مقالات دارای استناد قرار گرفته باشد. (فقط استنادات 2 ماه قبل را شمارش میشود نه کل 2 سال)
این شاخص توسط پایگاه Essential Science Indicator موسسه کلریویت آنالیتیکس ارائه میشود.
برای تعیین مقالات پر استناد، استنادهای دریافتی مقالات منتشرشده در زمینه های موضوعی مختلف را در دوره زمانی ۱۰ سال اخیر محاسبه و یک درصد مقالات برتر در هر زمینه موضوعی، به عنوان مقاله پر استناد مشخص می شوند.
این شاخص توسط پایگاه Essential Science Indicator موسسه کلریویت آنالیتیکس ارائه میشود.